Op 7 oktober 2017 hielden de Nederlandse en Vlaamse werkgroepen Zon (KNVWS en VVS) een gezamenlijke info dag in de gebouwen van de Koninklijke Sterrenwacht te Ukkel.  Onze gastheren waren Frédéric Clette, hoofd van de afdeling zonnefysica, en onze vroegere VVS werkgroepleider zon Jan Janssens, werkzaam rond het zonneweer.  Meer info over hun professionele activiteiten binnen SIDC en SILSO vind je via sidc.oma.be/index.php .  SIDC staat voor Solar Influences Data analysis Center,  SILSO betekent Sunspot Index and Long-term Solar Observations.  Het SILSO verwerkt onder andere de dagelijkse observaties van zonnevlekken van een 80-tal systematische waarnemers, het merendeel amateurs.  De organisatoren van deze werkgroepdag aan amateurzijde waren Ton Spaninks (Nederland), werkgroepleider Franky Dubois en VVS zonnewebmaster Jeffrey Carels.  Het werd een boeiende dag voor de 20 deelnemers, de aanwezige staf van SIDC meegerekend.

Na ontvangst met koffie, thee en koekjes hadden we een drukke agenda te verwerken met een mooie mix van een  12-tal theoretische naast meer praktisch gerichte onderwerpen.

Een hoogtepunt in de voormiddag was uiteraard het bezoek aan het instrumentarium waarmee dagelijks (bij helder weer dan toch) de zon geobserveerd en getekend wordt.  Samen met de waarnemingen in Locarno en de tellingen van de 80 vrijwilligers wordt hier de basis gelegd voor het bepalen en opvolgen van het Sunspot Index Number, de genormaliseerde waarde van het beter gekende Wolf getal.  De opstelling staat er sedert 1950, bestaat uit een metalen tafel op een equatoriale opstelling, en noemt officieel de USET of Uccle Solar Equatorial Table.

Op deze tafel zijn meerdere instrumenten zij aan zij opgesteld, telescopen die de zon in verschillende golflengten fotograferen. De hoofdkijker projecteert het beeld van de zon in een  grote metalen doos: hiermee worden de dagelijkse tekeningen van de zonneschijf gemaakt.

De volledige collectie van deze tekeningen, vanaf 1940 tot vandaag, kan je bekijken op http://sidc.oma.be/DATA/uset/archdrawings/ . Zoek eens de tekening van 21 augustus 2017 op, daar zie je hoe men in Ukkel de mooie vlekkengroepen tekende die zichtbaar waren tijdens de grote Amerikaanse eclips deze zomer.

Frédéric ontkoppelde de tafel even, zodat we die zelf optimaal konden oriënteren voor een kiekje: ongelooflijk hoe soepel dit gevaarte beweegt !

In de controle kamer van de telescoop hangt een schema dat aangeeft wanneer de zon zichtbaar is vanuit de koepel, en niet verborgen blijft achter een naburig gebouw of een hoge boom.

Planeetwaarnemers hebben het soms over ‘ongunstige opposities’ laag in het zuiden, maar in onze streken heeft een zonnewaarnemer  elke winter opnieuw een ‘ongunstige’ periode waarbij de zon minder dan 20° graden boven de horizon komt te staan.  

In de voormiddag presenteerden de werkgroepleiders ook nog de gang van zaken in hun respectievelijke werkgroepen, en gaf ik een korte toelichting bij mijn eerste ervaringen als systematisch zonnewaarnemer.  We sloten de voormiddag af met een lunchpauze onder het goedkeurende oog van de eerste directeur van de sterrenwacht, die ons en de mooie vergaderzaal in de vroegere meridiaankamer overschouwde vanuit zijn geschilderd portret.

Wat minder toegepaste technieken voor en door amateurs kwamen aan bod in de namiddag: waarnemen van protuberansen in H-alfa licht, meten van de verstoring door de zon van het aardse magneetveld via een magnetometer en via veranderingen in de reflecties van radiogolven, poolfakkel waarnemingen, directe meting van de zonnestraling in het radio gebied, uitmeten van de posities van zonnevlekken op foto’s via specifieke software. 

Frédéric Clette gaf ons een uitgebreid verslag van wat er in zijn vakgebied en op diverse instituten vandaag aan de orde is.  Het is duidelijk dat de invloed van de zon op onze aarde en op onze technologie niet kan onderschat worden, en dat er dan ook redelijk wat budget wordt uitgetrokken voor de studie hiervan.  Dit vertaalt zich onder andere in hier en daar een wat bizar uitziende zonnetelescoop: de zon observeren is inderdaad een andere sport dan zwakke nevels opsporen bij heldere nachten.  Wat me als idee is bijgebleven: de zon observeren met een open telescoop, waardoor het probleem van mogelijke turbulenties in de telescoopbuis geëlimineerd wordt.  Ook de correcties die de laatste jaren gemaakt zijn op historische metingen van de zonneactiviteit kwamen uitgebreid aan bod.  En natuurlijk hadden we het over de hamvraag: wanneer krijgen we het volgende minimum in de zonneactiviteit, en dus ook de start van de volgende genummerde 11-jarige cyclus ? Vergelijken van de huidige cyclus nummer 24 met vroegere gelijkaardige cycli levert een prognose voor het volgende minimum tussen Juni 2019 en April 2021.  De huidige cyclus, die startte in December 2008 en zijn maximum bereikte in April 2014, is een buitenbeentje: een lager maximum en een grotere tijdsspanne dan gemiddeld.  Nog even geduld dus vooraleer we terug zonnevlekken en -groepen zien verschijnen op hogere zonnebreedtes.

Tegen 17h hadden we er een boeiende dag opzitten, waarbij we heel wat info en ervaringen hebben uitgewisseld, en elkaar weer een stukje beter leerden kennen en waarderen: zeker voor herhaling vatbaar !   Het zou mooi zijn als we bij een volgende vergadering enkele nieuwe collega’s  mogen verwelkomen.  Neem eens een kijkje op onze site http://www.vvs.be/werkgroepen/werkgroep-zon .   Een kleine kijker, een gepast filter en een opklaring tussen 2 wolken: meer heb je niet nodig om de door mensen best bestudeerde ster in ons heelal ook eens te bekijken en op de eerste rij klaar te zitten voor de aftrap van de volgende cyclus vanaf zomer 2019 !

Ivo Demeulenaere